نوروز در کلام فردوسی

نوروز در کلام فردوسی

همه ساله بخت تو پیروز باد

همه روزگار تو نوروز باد

یکی از منابع در دست که پیدایش و تسمیه نوروز را از آن،  برمی گیرند، شاهنامه ی حکیم پاکزاد توس است که به نقل از مرحوم دهخدا، وی داستان  پدید آمدن نوروز را در زمان پادشاهی جمشید می داند. فردوسی به نوبه خود این داستان را از خدای نامک و دیگر کتب و رسایل پهلوی برگرفته است. از این داستان ها برمی آید  که نوروز به معنی روز نو و تازه است،  یعنی  روزی که سال نو بدان آغاز می شود:

 به فر کیانی یکی تخت ساخت                 چه مایه بدو گوهر اندرنشاخت
که چون خواستی دیو برداشتی                 ز هامون به گردون برافراشتی
چو خورشید تابان میان هوا                       نشسته بر او شاه فرمانروا
جهان انجمن شد برِ تخت اوی                  فرومانده از فره بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند                       مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فَرْوَدین                         برآسوده از رنج تن دل ز کین
بزرگان به شادی بیاراستند                         می و جام و رامشگران خواستند
چنین روز فرخ از آن روزگار                بمانده از آن خسروان یادگار.

حکیم توس آنجا که از آفرینش خورشید سخن می گوید، دریغش می آید از نوروز یاد نکند: 

 

ز یاقوت سرخست چرخ کبود                                نه از آب و گرد و نه از باد و دود

به چندین فروغ و به چندین چراغ                         بیاراسته چون به نوروز باغ

روان اندرو گوهر دلفروز                                     کزو روشنایی گرفتست روز

ز خاور برآید سوی باختر                                      نباشد ازین یک روش راست‌تر

ایا آنکه تو آفتابی همی                                           چه بودت که بر من نتابی همی

او، مطلق روز و صبحگاه را  نوروز فرض کرده است

دلم بر همه کام پیروز کرد                                 که بر من شب تیره نوروز کرد

چنانکه در داستان رستم و اسفندیار،  جمله دعایش نیز همین است:

همه دشمنان از تو پر بیم باد                             دل بدسگالان به دو نیم باد

همه ساله بخت تو پیروز باد                             شبان سیه بر تو نوروز باد

چو بشنید گفتارش اسفندیار                                فرود آمد از بارهٔ نامدار

در داستان بیژن و منیژه، کیخسرو از گیو می خواهد به جستجوی بیژن بپردازد و اگر از بیژن آگاهی نیافتند، بردباری کرده تا ماه فروردین آید،  تا با جام گیتی نما او را بیابند:

به گیو آنگهی گفت بازآر هوش                        بجویش بهر جای و هر سو بکوش

من اکنون ز هر سو فراوان سپاه                     فرستم بجویم بهر جا نگاه

ز بیژن مگر آگهی یاب ما                                 بدین کار هشیار بشتاب ما

وگر دیر یابیم زو آگهی                                      تو جای خرد را مگردان تهی

بمان تا بیاید مه فرودین                                     که بفروزد اندر جهان هور دین

بدانگه که بر گل نشاندت باد                            چو بر سر همی گل فشاندت باد

زمین چادر سبز در پوشدا                              هوا بر گلان زار بخروشدا

بهرسو شود پاک فرمان ما                             پرستش که فرمود یزدان ما

بخواهم من آن جام گیتی نمای                       شوم پیش یزدان بباشم بپای

کجا هفت کشور بدو اندرا                              ببینم بر و بوم هر کشورا

و چون کنکاش آنان بی نتیجه ماند، جام گیتی نما را خواست:

همه شهر ارمان و تورانیان                         سپردند و نامد ز بیژن نشان

چو نوروز فرخ فراز آمدش                         بدان جام روشن نیاز آمدش

همچنین  از زبان دارا به اسکندر می خوانیم که دور نیست، از حاصل هم پیوندی او با روشنک، فرزندی به دنیا آید که آئین زرتشت  را می آراید و و جشن های سده و نوروز را پاس می دارد :

بیاراید این آتش زردهشت                                      بگیرد همان زند و استا به مشت

نگه دارد این فال جشن سده                                    همان فر نوروز و آتشکده

همان اورمزد و مه و روز مهر                            بشوید به آب خرد جان و چهر                             

کند تازه آیین لهراسپی                                              بماند کیی دین گشتاسپی  

مهان را به مه دارد و که به که                            بود دین فروزنده و روزبه

و وقتی  ایزد،  اردشیر را نبیره ای می دهد،  او شادمانه بخشش و دهش های فروان می کند.  حکیم توس از  ایوانی در سرای پادشاه یاد می کند، که نامش نوروز بوده و برای  پاس داشت این لطف ایزدی،  اردشیر،  آتشکده و ایوان نوروز و کاخ سده را می آراید:

بیاراست زرین یکی زیرگاه                              یکی طوق فرمود و زرین کلاه

سر خرد کودک بیاراستند                                  بس از گنج در و گهر خواستند

همی ریخت تا شد سرش ناپدید                          تنش را نیا زان میان برکشید

بسی زر و گوهر به درویش داد                       خردمند را خواسته بیش داد

به دیبا بیاراست آتشکده                                      هم ایوان نوروز و کاخ سده

یکی بزمگه ساخت با مهتران                            نشستند هرجای رامشگران

هرچند بهرام گور به فرمان پدر (یزدگرد) نمی توانست او را ببیند لیکن در اوان جشن نوروز و جشن سده – که وضع ویژه داشته – او توانست به پیشگاه پدر رود.

به ایوان همی بود خسته جگر                       ندید اندر آن سال روی پدر

مگر روز نوروز و جشن سده                     که او پیش رفتی میان رده

و نیز هرگاه  سخن  از وصف اسب آ زموده است، همو اسبی را می گزیند که در نوروز با باد یار باشد:

بدو گفت بهرام کای نیک‌نام                            به نیکیت بادا همه ساله کام

من اسپ آن گزینم که اندر نشیب                   بتازم نه بینم عنان از رکیب

چو با تگ چنان پایدارش کنم                          به نوروز با باد یارش کنم

وگر آزموده نباشد ستور                                 نشاید به تندی برو کرد زور

در داستان بهرام گور آنجا که خراج مردم بخشیده می شود و آرامش و آسودگی و شادمانی همه ی ایران زمین را فرا می گیرد و ایرانیان برای نیایش به آتشکده و برای سپاسگزاری به بارگاه شاه می روند، دیگربار به همین ایوان، اشاره می شود

ببخشید و دیوان بر آتش نهاد                       همه شهر ایران بدو گشت شاد

چو آگاه شد زان سخن هرکسی                 همی آفرین خواند هرکس بسی

برفتند یکسر به آتشکده                                به ایوان نوروز و جشن سده

همی مشک بر آتش افشاندند                       به بهرام بر آفرین خواندند

همچنین آنگاه که بهرام گور بر خاقان پیروز می شود، پیش از رهسپاری به  آذرآبادگان به ساختن ( شاید بازسازی) آتشکده جای نوروز و جشن سده می پردازد:

چو شد ساخته کار آتشکده                      همان جای نوروز و جشن سده

بیامد سوی آذرآبادگان                             خود و نامداران و آزادگان

پرستندگان پیش آذر شدند                       همه موبدان دست بر سر شدند

و در دوران پادشاهی قباد، نیز وی پس از فتح مندیا و فارقین، برای مردمش آتشکده ی بزرگی برای نوروز و جشن سده بنا می کند و به مغلوبین آیین زرتشت می آموزد:

همی‌کرد زان بوم و بر خارستان              ازو خواست زنهار دو شارستان

یکی مندیا و دگر فارقین                              بیاموختشان زند و بنهاد دین

نهاد اندر آن مرز آتشکده                            بزرگی به نوروز و جشن سده

و دیرتر هرمز با آگاهی از پیروزی بهرام چوبینه بر خاقان، عطایا و هدایای خود را سه یک، برای نوروز و جشن سده وقف همان آتشکده می کند

بیاورد زان پس صد و سی هزار               ز گنجی که بود از پدر یادگار      

سه یک زان نخستین بدرویش داد               پرستندگان را درم بیش داد        

 سه یک دیگر از بهر آتشکده                    همان بهر نوروز و جشن سده

فرستاد تا هیربد را دهند                               که در پیش آتشکده برنهندغلب کتب قدیمی جمشید را پایه گذار نوروز دانسته اند. ⁽⁴⁾ دلیل انتساب این جشن به جمشید به درستی بر ما معلوم نیست . اما با اطلاع به اینکه فردوسی شاهنامه را براساس روایتهای قدیمی و کتاب خداینامه به نظم درآورده است ، در می یابیم که نسبت دادن این جشن بجمشید از دوران بسیار قدیم معمول بوده است .

در هر حال نوروز در ایران چنان اهمیتی داشته است که با روی کار آمدن دین زرتشت به عنوان یک دین حکومتی در زمان ساسانیان ،نه تنها از بین نرفت بلکه جایگاه خاصی نیز پیدا نمود .

«در این عهد نوروز را در میان ملت ایران و نیز در دربار ،مراسم مخصوص و تشریفات فراوان در کار بوده است و بتحقیق می توان گفت که در هیچ زمان نوروز را با این همه تکلفات بجا نمی آوردند.» ⁽⁵⁾

«مورخین یونانی می نویسند که ژوستین دوم امپراطور روم کمی بعد از جلوس خود به تخت که در چهارم نوامبر سال 565 میلادی بود سفیری به دربار انوشیروان فرستاد که با شتاب تمام راه افتاده ،سفر کرد ولی در شهرهائیکه سر راه بود به جهت بعضی ترتیبات که به فرمان شاهنشاه ایران داده شده بود ،حرکتش به تأخیر افتاد و مجبور گردید که در شهر دارا به جهت مراسم عید نوروز مدتی توقف بکند .

از اینجا معلوم می شود که در عهد ساسانیان نه تنها در پایتخت بلکه در ولایات نیز مراسم با شکوه مفصلی برای نوروز بجا می آوردند.» ⁽⁶⁾

در قسمت تاریخی شاهنامه در زمان ساسانیان هنگامیکه نامی از آتشکده برده می شود ،مکانی نیز به نوروز اختصاص دارد .

از جمله : در زمان پادشاهی اردشیر :

به دیبا بیاراست آتشکده

هم ایوان نوروز و کاخ سده

در زمان پادشاهی بهرام گور :

برفتند یکسر به آتشکده

به ایوان نوروز جشن سده

همی مشک بر آتش افشاندند

به بهرام بر آفرین خواندند

چو شد ساخته کار آتشکده

همان جای نوروز و جشن سده

در زمان پادشاهی شیرویه :

ببخشید چندی به آتشکده

چه بر جای نوروز و جشن سده

و در آخر اینکه ، نوروز در شاهنامه ، از آغاز کتاب تا سرانجام آن (یعنی تا زمان حمله اعراب به ایران ) به صورت یک جشن ملی و در دوره ساسانیان بشکل یک آئین مذهبی ،برای ایرانیان گرامی بوده و جشن گرفته می شده است و با اینکه بعد از حمله اعراب به ایران مدتی برگزار نمی گردیده اما به دلایلی از جمله اشتیاق ایرانیان به اجرای این مراسم ،باقی و برای ما به یادگار مانده است .

پی نوشت :

^{1ـ نخستین جفت انسانی یعنی مشی و مشیانه در زمان مرگ کیومرث چون نطفه ای از وی جدا گشته و به مدت چهل سال بر روی خاک بود تا آن که چون گیاه ریواس از زمین روئید و به دو قسمت تبدیل شد که دارای هیئتی انسانی بودند یکی نر و دیگری ماده و از ایشان فرزندانی بوجود آمد که در تمامی جهان پراکنده گشتند .}

^{2ـ برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به یشتها ج 1ص 180و حماسه سرائی در ایران ص 424}

^{3ـ آذربان ـ جنگجویان ـ کشاورزان ـ دست ورزان}

^{4ـ البته بعد از اسلام ایرانیان روایات متعددی درباره علل پیدایش نوروز ساخته اند تا اعراب با روحیه اعراب خوش آینده باشد و این جشن در اوایل اسلام منع نگردد . . از جمله «گویند خدای تعالی در این روز عالم را آفرید و هر هفت کوکب در اوج تدویر بودند و اوجات همه در نقطه اول حمل بود .در این روز حکم شد که بسیرو دور درآیند و آدم علیه السلام را نیز درین روز خلق کرد، پس بنابراین این روز را نوروز گویند» برهان قاطع ـ ذیل کلمه نوروز.}

^{«وقتی سلیمان بن داود انگشتر و سلطنت خود را از دست داده بود همینکه پس از چهل روز به سلطنت خود رسید و عظمت}

^{و جلال پیشین خود را بدست آورد، سلاطین بحضورش آمدند و مرغها بخدمتش کمر بستند آنوقت ایرانیان گفتند که نوروز آمد یعنی روز نو رسید. از آن به بعد آنروز را روز نو نامیدند». آثار الباقیه .}

^{5ـ مقاله نوروز بقلم دکتر ذبیح الله صفا ـ مجله مهر ـ ش 3ص 273.}

^{6ـ مقاله اساس نوروز جمشیدی ـ حسین کاظم زاده ،ایرانشهر شماره 10از جلد اول ص 261نوروز}

(گرفته از وبلاک بوستان ادب وتبیان)