متن سخنان استاد نعمت الله درتاج در همایش شعر وقلم

واکاوی علل جنگ ایران و عراق

الف = ریشه های تاریخی = با ظهور دولت شیعی در کنار دولت کاملا سنی عثمانی اندیشه های مذهبی اختلاف بین دو دولت ابران و عثمانی بروز کرد.از انجایی که یکی از موارد اختلاف ایران و عثمانی سرزمین عراق بود ه  و این سر زمین جزء قلمرو عثمانی محسوب میشد ، وجود بقاء متبرکه شیعیان در عراق بر اختلافات میان دو کشور ایران و عثمانی افزود.اما سرانجام با قراردادهای متعددی عراق به عثمانی واگذار گردید ، ولی مهمترین مورد اختلاف بحث خرمشهر و سواحل اروندرود   وبقاء متبرکه  به قوت خود باقی ماند.اما پس از انکه عراق در 1920 میلادی مستقل شد اختلافات جدیدی میان ایران و عراق بروز کرد که  از جمله میتوان به حضور روحانیون شیعه در عراق  اشاره کرد که،با انتشار افکار شیعی در میان شیعیان عراق برای دولت این کشور حساسیت برانگیز شد.کم کم مسائل دیگری مانند تجزیه خوزستان توسط عراق به تحریک انگلستان و همچنین تحریک کردهای مقیم ایران در مرز مشترک دو کشور توسط دولت عراق زمینه بروز اختلافات مرزی روز به روز  افزایش یافت.  

اما با ظهور حزب بعث درعراق در سال 1968 میلادی به رهبری حسن البکر اندیشه جدیدی در عراق حاکم شد که به اختلاف فکری و اندیشه های سیاسی حاکم بر دو کشور شتاب بیشتری داد.زیرا حزب بعث عراق با تلفیق اندیشه ناسیونالیسم عربی (پان عربیسم ) و مرام اشتراکی یا (سوسیالیسم) و با رویکرد نظامی گری شکل گرفته بود این حزب،به تدریج اعتقادات مذهبی را کنار گذاشت و به جدایی دین از سیاست در این کشوراقدام نمود.این اقدام حزب بعث باعث شد مذهب در صحنه سیاسی این کشور جایگاه خود را از دست داده و نظامیان و حزب بعث که بیشتر تمایل به اندیشه سوسیالیستی داشتند واز طرف دولت شوروی سابق نیز حمایت می شدند سکان هدایت این کشور را بدست بگیرند.سرانجام  برای حل اختلاف دو کشورقرار دادی در سال 1975 با وساطت هواری بومدین رئیس جمهور الجزایر منعقد شد و اختلافات مرزی دو کشور در اروند رود برطرف گردید.

ب =علل حمله صدام حسین وآغاز جنگ هشت ساله عراق علیه ایران:

دلایل تحلیلی مورد بحث بر اساس شش متغیر اساسی به شرح زیر فاکتور میگردد :

1)متغیر های شخصیتی :

 منظور از متغیرهای شخصیتی این است که، ارزشهای یک کشور بر اساس تصمیم گیری های شخص اول یا یک شخص تاثیر گذارهدایت شوند. از انجایی که صدام حسین پس از رسیدن به قدریت در عراق تصمیم گیرنده اصلی سیاست خارجی عراق شخص ایشان بود .ودیگر افراد حاضر در هیئت حاکمه عراق در تصمیم گیری های کلان سیاست خارجی و داخلی قادر به اظهار نظر نبودند و اگر اظهار نظری  هم میکردندصدام حسین به آنها اهمیتی نمیداد و تصمیم نهایی را خود صدام میگرفت . بنابراین صدام حسین در قبال سیاست خارجی و داخلی خود به هیچ کس پاسخ گو نبود و تمام اعضای هیئت حاکمه محکوم به اجرای تصمیمات وی بودند . بنابراین صدام حسین ناعادلانه بودن قرارداد 1975 الجزایر را بهانه قرار داد و به ایران حمله کرد و این تصمیم علی رغم مخالفت های سیاسیون و فرماندهان نظامی عراق به مرحله اجرا درامد و با رویا خیالی قادسیه دوم و با شعار دفاع از کیان عرب ، به ایران حمله کرد.

2)متغیر های بروکراتیک :

این متغیر به ساختارسیاسی و فرایند های حکومت حزب بعث عراق  و اثرات این ساختار تک حزبی بر سیاست  خارجی عراق مر تبط می باشد . سیاست هیتلرمآبانه صدام حسین که بر پایه توسعه طلبی ارضی استوار بود ، برای به دست اوردن شهرت  و رهبری جهان عرب در مقابل ایرانیان در شکل گیری عملیات نظامی علیه ایران تا ثیری مستقیم داشت.. در این مقوله به ویزه به روابط و تعامل بین دو نهاد تاثیر گذار و قدرت مند در عراق یعنی حزب بعث و ارتش عراق تحلیلی کوتاه به شرح زیر ارائه میگردد.به اعتقاد برخی از تحلیل گران سیاسی تعامل و رقابت بین دو نهاد مذبور در تصمیم صدام حسین در حمله به ایران اثر گذار بود .چراکه ارتش عراق در راه استقلال خود تلاش میکرد ، و حزب بعث و نظامسیاسی حاکم بر عراق در مقابل این تلاش ارتش به هراس افتاده بودند و بعثیون عراقی سعی میکردند که فرماندهی ارتش عراق را خود به دست بگیرند تا ارتش عراق را در مسیر اهداف سیاسی و سیا ست تو سعه طلبانه  خود قرار دهند و کنترل انرا به دست بگیرند و بنابراین در این زمینه  بهترین راه مشغول کردن ارتش عراق در جنگ با ایران بود.تا به دو هدف اساسی خود که کنترل ارتش و اجرای سیاست تو سعه طلبانه بود دست یابند.

3)متغیر های ملی : متغیر های ملی سومین دسته از علل جنگ ابران و عراق محسوب میشود . این متغییر طیف وسیعی از ایتم های مختلف را در بر  میگیرد و اهمیت ویزه ای دارد.بروز تعارضات فرهنگی در میان دو کشور، یکی از مهمترین عوامل جنگ ایران و عراق در سال59 محسوبمی شود. این متغیر ها در کشمکش های تاریخی بین نزاد سامی و نزاد ایرانی طی هزاران سال گذشته بطور جدی موثر بودند ودو کشور ایران وعراق علی رغم داشتن مشترکات فرهنگی و اسلامی با یکدیگر ،  حرکت نظام سیاسی هر دو کشور به سمت اشکال ملی گرایانه که باقی مانده از  دوران غلبه  اعراب بر ایران بود به روند این اختلافات شتاب بیشتری داد.در  این دو کشور به نقطه حساس تقابل فرهنگی خود رسید و به شکل احساسات منفی بروز یافته بود .مثل جنگ قادسیه در سال شانزدهم هجری که اعراب  ایرانیان را شکست دادند ، و ایرانیان برای دفاع از میهن خودبه قول فردوسی به این شعار روی اورده بودند :

. اگر سربه سر تن به کشتن دهیم  /   از ان به که کشور به دشمن دهیم

در کنار تعرضات ملی و فرهنگی ، تعرضات مذهبی در بروز جنگ ایران و عراق نقش مهمی را ایفا کردند، که درباره نبردهای ایدئولوزیکی دوران صفویه و جنگ بین تشیع و تسنن اشاره سد ، که این سیر در طول تاریخ مذهبی هر دو کشور ادامه یافته بود زیرا با توجه به حضور قابل

ملاحظه شیعیان ایرانی در عراق و ساختار سنی مذهب این کشور بروز کشمکش های مذهبی در شروع جنگ سال 59 عراق در مقابل ایران

سهم به سزایی داشت.

4) متغیر  چهارم به متغیر های ژئوپلوتیک بر میگردد ، در توضیح این متغیر ها باید گفته شود که منازعات مرزی حتی قبل از جنگ سال 59 ، در چند مورد بین دو کشور زمینه را برای جنگ فراهم نموده بود. جتب یک بار در سال 1352 در گیری خونین بین دو کشور به وجود امده بود. که از جمله منازعه بر سر اروند رود بود.

ابراه اروند رود برای کشور عراق اهمیت زئوپلوتیک و استراتزیک مهمی داشت ، زیرا آبراه اروند رود تنها مسیر حیاتی 15 کیلومتری عراق به خلیج فارس بود و کشور عراق همیشه بر سراین ابراه حساسی ویژه ای داشت و به وابستگی این کشور در زمینه تجاری و نظامی به این ابراه از انجا مشخص میشود که بعد از جنگ 8 ساله عراق علیه ایران مسیر تجاری و دریای عراق به خلیج فارس قطع گردید و این مسئله به منزله نوعی حقارت ژئپلوتیک برای کشور عراق محسوب میشد و این یکی از دلایل تصمیم صدام در حمله به ایران بود.

5) پنجمین متغیر حضور اقوام کرد در مرزهای مشترک دو کشور بود . گرچه مسئله کرد ها و استقلال طلبی سیاسی انها یک مسئله داخلی برای هر دو کشور محسوب میشود در دوره های تنش میان دو کشور کردها یک اهرم فوری و اعمال نفوذ سیاسی به حساب می آیند که این موضوع بارها توانست موجب بروز اختلاف میان دو کشور گردد . حضور کردها در مرزهای مشترک دو کشور میتوانستند مناطقی را که در ان مستقر باشند به آشوب بکشانند که در دوره تنش ساسی بین دو کشور از این اشوبها بهره برداری سیاسی صورت گیرد و این مسئله کردها در روابط میان دو کشور همیشه اثر گذار بود.

6) متغیر رژیم های ساسی حاکم در دو کشور :

رزیم سیاسی در دو کشور در بروز جنگ در طول تاریخ هر دو کشور تاثیر مهمی داشت به ویژه ظهور انقلاب اسلامی در ایران و هراس کشور های عربی از وقوع انقلاب ایران و تاثیری که انقلاب اسلامی بر کشور های همسایه خود داشت از یک سو و تصرف سفارت امریکا در ایران در سال 58 از سوی دیگر و به خطرافتادن منافع آمریکا در منطقه خاورمیانه و در نهایت تمایل صدام حسین برای تسلط بر منطقه خلیج فارس و داعیه رهبری کشور های عربی و سیاست های نفتی عراق در شکل گیری جنگ ایران و عراق تا ثیر به سزایی داشت . سرانجام عراق در 31 شهریور 59 با توجه به عوامل زیر بهره برداری لازم را برده و به ایران حمله نمود:

1)انسجام سیاسی و نظامی لازم در عراق(ثبات سیاسی)

2)امادگی لازم نظامی به طوری که هگام حمله به حراق عراق دارای 12 لشکر – 30تیپ – 5400 تاتنک-366هواپیما – 400 بالگرد – 800 قبضه توپ داشت

3)از لحاظ اقتصادی عراق روانه 2.5 میلیون بشکه نفت صادر میکرد و از یک ذخیره ارضی 35 میلیارد دلاری برخوردار بود.

4)ئر مقابل عراق در ایران ثباتسیاسی لازم وجود نداشت گروههای ضد انقلاب آشوبهایی را در نقاط مختلف کشور به راه انداخته اند و هیچ گونه ثبات سیاسی وجود نداشت.

5)از لحاظ نظامی ایران هیچ گونه امادگی لازم رای یک جنگ تمام عیار نداشت زیرا 60 هزار نفر نظامی امریکایی در مغز و قلب ارتش ایران نفوذ کرده بودند و اخراج انها از بخشهای حساس ارتش خلاء جبران ناپذیری را به وجودبه وجود آورده بود و سپاه در مراحل اولیه شکل گیری خود بود و هنوز به انسجام کامل نرسیده بود و از لحاظ تجهیزات نظامی نه مستقل بود و نه به اندازه کافی تسلیحات در اختیار داشت .

6) اما سرانجام با مدیریت حضرت امام خمینی (ره) و تشکیل بسیج مستضعقین ، مردم ایران توانستند در این جنگ تحمیلی پیروز شوند .